ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ 7. Υπό αίρεση ο συνολικός χαρακτηρισμός του

Σε τραγέλαφο παραπέμπουν όσα συνέβησαν προχτές στην κοινή συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ-Τ, με θέμα το κτίριο – μνημείο της οδού Ζαλοκώστα 7 στην Αθήνα, το οποίο εξακολουθεί να κινδυνεύει με αποχαρακτηρισμό.Το θέμα εντάχθηκε στην ημερήσια διάταξη σαν «χαρακτηρισμός ή μη ως μνημείου» του κτιρίου, αν και είναι κηρυγμένο, στο σύνολό του, από το 2008! Αυτό το στοιχειώδες και σημαντικό στοιχείο έγινε αντιληπτό από τα δύο συμβούλια …στη διάρκεια της συζήτησης και ενώ η εισήγηση από την αρμόδια Διεύθυνση έγινε με βάση το εύρος του χαρακτηρισμού του μνημείου!

Με το που «αποκαλύφθηκε» αυτή η παρατυπία, η γγ του ΥΠΠΟ-Τ και πρόεδρος των δύο συμβουλίων, Λ. Μενδώνη, πρότεινε να αναβληθεί το θέμα, με την προϋπόθεση να επανέλθει προς συζήτηση μέχρι το τέλος του ερχόμενου Μάη. Ομως, τα περί «εύρους» του χαρακτηρισμού ως μνημείου, δηλαδή το «πόσο» και «τι» διατηρείται από το κτίριο, έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την απόφαση χαρακτηρισμού όλου του κτιρίου, το 2008, «υπακούοντας» στις πιέσεις του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου στο οποίο ανήκει, ώστε να βγάλει στο «σφυρί» (υπό τις «ευλογίες» των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ) και συγκεκριμένο μνημείο (!) και όλη την ακίνητη περιουσία του (!).

Αυτή είναι η αιτία που δύο υπουργοί Πολιτισμού της ΝΔ (Λιάπης, Σαμαράς) επανέφεραν το θέμα στα ΚΑΣ και ΚΣΝΜ με το «τρικ» περί ρου «εύρους» του χαρακτηρισμού, χωρίς να συζητηθεί ποτέ για διάφορους λόγους και που η σημερινή πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ-Τ ξαναθέτει το ίδιο ζήτημα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι από τη σύντομη συζήτηση που έγινε, προκύπτει ένα γενικότερο κλίμα «πλάνης περί των πραγμάτων». Δηλαδή, κατά πόσο ήταν «σωστός» ο χαρακτηρισμός του κτιρίου ως μνημείου! Η εισήγηση, μάλιστα, πρότεινε να χαρακτηριστούν μόνο τα υπόγεια, όπου κατά τη διάρκεια της κατοχής είχαν χρησιμοποιηθεί από τους ναζί ως χώροι κράτησης και βασανισμού αγωνιστών, το κλιμακοστάσιο και το «κέλυφος» του κτιρίου (δηλαδή μόνο την πρόσοψη και το υπόλοιπο …«γαία πυρί μειχθήτω»). Αλλά το κτίριο (κατασκευής 1938) είχε χαρακτηριστεί ως μνημείο, όχι μόνο λόγω της αρχιτεκτονικής του αξίας (δείγμα μοντερνισμού του μεσοπολέμου) αλλά και της ιστορικής του σημασίας. Διότι συνδέεται και με την απόπειρα του ΕΑΜ να ανατινάξει το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», το Δεκέμβρη του 1944.

Κατά του αποχαρακτηρισμού του κτιρίου τάσσεται, με επιστολή της, προς τα συμβούλια και το ΝΑΤ, η Πανελλήνια Ενωση Μηχανικών Εμπορικού Ναυτικού. Μεταξύ άλλων τονίζει ότι «η επιμονή της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ το τελευταίο διάστημα αποδεικνύει το σχέδιο αποχαρακτηρισμού του μνημείου και την εμπορική του εκμετάλλευση». [Ριζοσπάστης, Πέμπτη 1 Απρίλη 2010]

ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΘΕΜΑΤΑ

30/3/2010– Κινδυνεύει να αποχαρακτηριστεί

19/7/2009– «Μισές» κηρύξεις … ολόκληρες καταστροφές

21/1/2005– Τα «Ξενία» και η «βιωσιμότητα»

11/10/2003– Η ΕΑΜική Αντίσταση καταδικάζει τα σχέδια βεβήλωσης

1/2/2003– Εκκλησιαστικές μπίζνες…

 

Συνειδητή πολιτική επιλογή

• Του Πανου Δραγωνα*, Η Καθημερινή, 27/09/2009

Μετά το 2004, τον τόνο στην Αθήνα δίνει το σύγχρονο real estate. Σήμερα, δεν υπάρχει κανένα στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης της πόλης, πέρα βέβαια από τη συνεχή διάνοιξη νέων αυτοκινητοδρόμων και τη δημιουργία εμπορικών χώρων. Η πολιτεία απουσιάζει από τον αστικό χώρο, αφήνοντας στους ιδιώτες απόλυτη ελευθερία κινήσεων. Οι πολιτιστικές παρεμβάσεις μικρής κλίμακας είναι πολύτιμες, αλλά αποσπασματικές και αδύναμες να διαμορφώσουν τον χαρακτήρα μιας περιοχής. Αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει σε όλες τις περιοχές ιδιαίτερου ενδιαφέροντος από την Αττική Οδό μέχρι το Φάληρο, είναι η επέλαση των χώρων μαζικής αναψυχής και κατανάλωσης. Θα ήταν λάθος να εκλάβουμε την επιλογή αυτή ως αδιαφορία της πολιτείας για τον αστικό χώρο. Πρόκειται για συνειδητή πολιτική επιλογή, η οποία βοηθάει στη βραχυπρόθεσμη, μόνον, ανάπτυξη της οικοδομικής και οικονομικής δραστηριότητας. Την ίδια στιγμή, καταδικάζει την πόλη σε ομογενοποίηση, καθώς τα τοπικά χαρακτηριστικά εξαλείφονται και οι μεγάλες ευκαιρίες -όπως η Πειραιώς, το Φάληρο, ο Ελαιώνας ή το Γουδί- σπαταλώνται. Η ταυτότητα της πόλης καθημερινά ξεθωριάζει και οι επιλογές που προσφέρει σε κατοίκους και επισκέπτες της περιορίζονται. Εάν αυτή η πορεία δεν ανακοπεί, είναι δεδομένο ότι η μελλοντική Αθήνα, κορεσμένη από την αλόγιστη εκμετάλλευση, θα έχει περιορισμένες δυνατότητες επιβίωσης στον διεθνή ανταγωνισμό των πόλεων.

* Αρχιτέκτων, επίκ. καθηγητής Παν. Πατρών.

 

Αρχαία μνημεία σε αστικό περιβάλλον

• Η αποκάλυψη, η συντήρηση, η προστασία και η διάσωσή τους, καθώς και η ανάδειξη των αξιών που αυτά ενσωματώνουν
• Του Χρ. Γ. Ντουμα*, Η Καθημερινή, 27/09/2009

Σχεδόν όλες οι πόλεις της σύγχρονης Ελλάδας βρίσκονται επάνω στα ερείπια αρχαίων πόλεων. Ωστόσο, όσο πολύτιμα κι αν είναι τα ερείπια αυτά ως ιστορικές μαρτυρίες, δεν παύουν να αποτελούν εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη των σημερινών πόλεων που ώς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διατηρούσαν την ανθρώπινη κλίμακά τους με χαμηλές οικοδομές που σπάνια ξεπερνούσαν τους τρεις ορόφους σε ύψος. Η αστυφιλία, την οποία επέσπευσαν με βίαιο τρόπο οι εμφύλιοι διωγμοί -ήταν ευκολότερο σ’ έναν καταδιωκόμενο να κρυφτεί σε μια μεγάλη πόλη παρά στο χωριό του- οδήγησε σε έναν άνευ προηγουμένου οικοδομικό οργασμό. Στη μεγάλη ζήτηση στέγης ή απόκριση ήταν πολυώροφες πολυκατοικίες. Για την ανέγερση πολυκατοικιών όμως, εκτός του ότι συχνά κατεδαφίζονταν αρχιτεκτονικά κομψοτεχνήματα, χρειάζονταν και εκσκαφές σε μεγάλο βάθος για ισχυρά θεμέλια και για τη δημιουργία υπόγειων βοηθητικών χώρων. Ετσι, αρχαία ερείπια που βρίσκονταν κάτω από πόλεις με μεγάλο ιστορικό παρελθόν διέτρεχαν τον κίνδυνο καταστροφής.

• Υποχρέωση του Κράτους

Σύμφωνα με συνταγματική επιταγή, η αποκάλυψη, η συντήρηση και η προστασία των μνημείων, καθώς και η ανάδειξη των αξιών που αυτά ενσωματώνουν, αποτελεί θεμελιώδη υποχρέωση του Κράτους. Αυτό, λοιπόν, όφειλε να μεριμνήσει για την διάσωση και την προστασία των αρχαιοτήτων που βρίσκονταν μέσα στα οικόπεδα. Η απαλλοτρίωση γενικώς όλων αυτών των οικοπέδων ούτε εφικτή ήταν με τις υφιστάμενες οικονομικές δυνατότητες ούτε αναγκαία, αφού αφ’ ενός δεν θα εξυπηρετούσε πραγματικά τα μνημεία και αφ’ ετέρου θα δημιουργούσε ανυπέρβλητα κοινωνικά προβλήματα με το ξεσπίτωμα χιλιάδων οικογενειών. Στην ηγεσία της όντως ολιγάνθρωπης, στη δεκαετία του 1950, Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (μετά βίας ο αριθμός των αρχαιολόγων έφτανε τους τριάντα) έτυχε να βρίσκονται κορυφαίοι επιστήμονες με διεθνές κύρος, όπως ο Χρήστος και η Σέμνη Καρούζου, ο Γιάννης Κοντής, ο Γιάννης Μηλιάδης, ο Γιάννης Παπαδημητρίου, ο Νικόλαος Πλάτων, ο Μανόλης Χατζηδάκις, οι οποίοι, πέρα από την αφοσίωση στα μνημεία και την αγάπη στην επιστήμη τους, είχαν και αυξημένες κοινωνικές ευαισθησίες.

Η ανάγκη διάσωσης και προστασίας των μνημείων απορρέει από τις αξίες που το καθένα τους ενσωματώνει: επιστημονική/ιστορική, εκπαιδευτική, αισθητική και κοινωνική.

Με κριτήριο, λοιπόν, αυτές τις αξίες, ιεραρχήθηκαν τα μνημεία που έρχονταν στο φως με τις σωστικές λεγόμενες ανασκαφές σε αστικά οικόπεδα. Ετσι, μνημεία που ενσωμάτωναν όλες τις αξίες μαζί είχαν απόλυτη προτεραιότητα διάσωσης και η προσφορότερη λύση ήταν η απαλλοτρίωση του αντίστοιχου οικοπέδου. Με τον τρόπο αυτόν, μνημεία που ανήκαν σε αρχαία δημόσια κτίρια (π.χ. ναοί, στοές, τείχη, κρήνες κ.λπ.) διατηρήθηκαν στο ύπαιθρο, ώστε μαζί με την αξία τους ως ιστορικές μαρτυρίες να αναδειχθεί και ο ρόλος τους ως μέσα απόκτησης ειδικών γνώσεων για την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, την αρχαία τεχνολογία κ.λπ. (εκπαιδευτική αξία). Ταυτόχρονα, η πόλη στην οποία βρίσκονται αποκτούσε τη δυνατότητα ανάδειξης της κοινωνικής αξίας των μνημείων με την οργάνωσή τους σε χώρους, όπου θα συνδυάζονταν η αναψυχή με την μόρφωση του ευρύτερου κοινού. Η αρχαία αγορά της Θεσσαλονίκης, η Αχαρνική Πύλη με τους αρχαίους κεραμικούς κλιβάνους της οδού Αιόλου στην Αθήνα, το Αρχαίο Θέατρο στη Λάρισα, το Ιερό του Ηλίου και η μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική στη Ρόδο, αποτελούν μερικά παραδείγματα μνημείων αυτής της κατηγορίας.

• Σε υπόγεια οικοδομών

Για μνημεία που ενσωματώνουν τις δύο μόνο κύριες αξίες, την επιστημονική και την εκπαιδευτική, επελέγη η διατήρησή τους στο υπόγειο της ανεγειρόμενης οικοδομής. Η απαλλοτρίωση του υπογείου, μαζί με τη διάσωση των αντίστοιχων μνημείων, εξασφάλισε και την πρόσβαση σ’ αυτά για μελέτη από τους ειδικούς. Ετσι, τμήματα του αρχαίου τείχους των Αθηνών βρίσκονται κάτω από το μέγαρο της οδού Μητροπόλεως 15, όπου μέχρι πρόσφατα στεγαζόταν το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, καθώς και δίπλα στον υπόγειο σταθμό αυτοκινήτων της Πλατείας Κλαυθμώνος. Ομοίως αξιόλογα τμήματα του τείχους, του επιβλητικού αποχετευτικού συστήματος, μοναδικά αρχαία εργαστήρια χαλκοπλαστικής στην πόλη της αρχαίας Ρόδου, καθώς και πολλά άλλα παρόμοια μνημεία σε διάφορες πόλεις της χώρας διατηρήθηκαν σε υπόγεια σύγχρονων οικοδομών. Η τακτική της διατήρησης μνημείων με κατάχωση εφαρμόστηκε στις περιπτώσεις που απ’ όλες τις αξίες διασώζεται μόνο η επιστημονική. Με την υποχρέωση του οικοπεδούχου να μη δημιουργήσει υπόγειο κάτω από τη στάθμη των αρχαίων λειψάνων, τα αρχαία σώζονται, η πολιτεία δεν επιβαρύνεται με το κόστος απαλλοτριώσεων, ενώ παράλληλα μειώνεται και η βλάβη των συμφερόντων του πολίτη. Τέλος, η καταστροφή επιτρέπεται στις περιπτώσεις, όπου η διατήρηση των αρχαίων καταλοίπων είναι τέτοια, ώστε αυτά δεν ενσωματώνουν καμιά από τις παραπάνω αξίες. Είναι αυτονόητο ότι σε όλες τις περιπτώσεις έχει προηγηθεί πλήρης τεκμηρίωση των μνημείων τόσο με λεκτική περιγραφή όσο και με σχεδίαση, φωτογράφηση, βιντεοσκόπηση ή με ό,τι άλλο μέσο παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία.

Είναι γεγονός ότι οι περισσότερες αξίες των μνημείων με την παραπάνω διαδικασία αναδείχθηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ωστόσο, η αξία που εξακολουθεί να είναι υποβαθμισμένη και που, ωστόσο, δεν αποτελεί αποκλειστική αρμοδιότητα και ευθύνη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, είναι η κοινωνική αξία.

Ακόμη και στις περιπτώσεις οργανωμένων και επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων, μόνο η χειρότερη πλευρά της κοινωνικής αξίας έχει αναδειχθεί: η οικονομική εκμετάλλευση. Αντίθετα, η ψυχαγωγική/παιδευτική αξία, που με την ανάδειξή της θα μπορούσε να καλλιεργήσει αγάπη και σεβασμό προς τα μνημεία, έχει εντελώς παραμεληθεί. Ενα μεγάλο ποσοστό ευθύνης για την παραμέληση αυτή αναλογεί στην Τοπική Αυτοδιοίκηση για έλλειψη πρωτοβουλίας και ενδιαφέροντος. Με την ειλικρινή συνεργασία Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία που βρίσκονται σε αστικό περιβάλλον λειτουργώντας καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας μπορούν να μετατραπούν σε χώρους αναψυχής και διαλογισμού για τους περιοίκους. Εφοδιασμένοι με ειδική κάρτα ελευθέρας εισόδου, οι πολίτες αυτοί θα μπορούσαν να αισθάνονται ότι έχουν μερίδιο στο κομμάτι αυτό της πόλης τους και να νοιάζονται για την ασφάλεια και την προστασία του.

Σ’ ένα τέτοιο πρόγραμμα, η συμβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης μπορεί να συνίσταται στην συμμετοχή στο κόστος, προκειμένου η Αρχαιολογική Υπηρεσία να προσλάβει το επί πλέον αναγκαίο προσωπικό και να το εκπαιδεύσει ανάλογα. Σε άλλες περιπτώσεις θα μπορούσαν να διαμορφωθούν χώροι, στους οποίους παιδιά μικρών ηλικιών θα μπορούσαν να μορφώνονται παίζοντας. Για παράδειγμα, η παρουσία των αρχαίων κλιβάνων δίπλα στην Αχαρνική Πύλη δίνει την ευκαιρία οργάνωσης εργαστηρίων αγγειοπλαστικής όμοιων με τα αρχαία, όπου μικρά παιδιά θα μπορούσαν να διδάσκονται τον τρόπο κατεργασίας του πηλού σύμφωνα με τα αρχαία πρότυπα.

Με τέτοια προγράμματα και οργάνωση των μνημείων σε αστικό περιβάλλον και οι πόλεις μπορούν να γίνουν πιο φιλικές στους πολίτες τους αλλά και αυτοί πιο φιλικοί προς τα μνημεία.

• * Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.